• Adina Mor Hajim
• David Albahari
• Simha Kabiljo
• Vasa Pavković

Adina Mor Hajim
VERNO PRENETI MELODIJU

Gordana Kuić: „Smiraj dana na Balkanu“, sa srpskog: Dina Katan Ben-Cion, izdavačka kuća „Karmel“ Jerusalim 2018, 420 strana

Da bi se marljivo i tačno prevela knjiga ovog obima, potrebna je kombinacija velike ljubavi prema pisanoj reči, duboka čežnja za svetom koji ona opisuje i posvećenost književnom delu. To je u stvari treći roman, nastavak dva ranija „Miris kiše na Balkanu“ i „Cvet lipe na Balkanu“ koji čine porodičnu trilogiju iz pera književnice Gordane Kuić. Ranija dva romana je takođe prevela Dina Katan Ben-Cion. Prevodilački rad na ovoj trilogiji predstavlja dobar deo ogromnog književnog opusa gospođe Ben Cion – prevod literature sa srpsko-hrvatskog, sa srpskog, njenog maternjeg jezika.

Gordana Kuić je veoma dobro poznata u svojoj zemlji i njene knjige su postale bestseleri. Početkom 2018 izašla su tri romana u jednoj knjizi naslovljenoj „Balkanska trilogija“ kao porodična trilogija, a ovih dana izlaze iz štampe njena četiri sledeća romana u obliku tetrologije, pod nazivom „Magični svetovi Gordane Kuić“. Otac Kuićeve je bio Srbin, a majka iz jevrejske-sefardske porodice. U svim svojim književnim radovima - devet romana i dve zbirke priča – ona se bavi istorijom i sudbinom Jevreja progonjenih iz Španije kao i sklopiljenim savezom sa narodom u čijem su okruženju živeli na Balkanu. Njene dve prve knjige su uspešno ekranizovane u televizijske serije i to odražava priznavanje da su Jevreji, u ovom slučaju potomci Jevreja prognanih iz Španije, nerazdvojni deo kako srpskog društva, tako i srpske nacionalne verske raznolikosti. Poglavlja sa sadržajem „Šahrit“ (jutarnja molitva): „Jutro“ (str. 121-220); „Podne“; „Arvit“ (večernja molitva), su u stvari metafore propadanja bivše Jugoslavije u vreme Tita, iskazano kroz ljubavnu priču – bračni trougao.

Prevodilac, Dina Katan Ben-Cion, je pesnikinja i književni istraživač koja je izdala šest knjiga pesama, tri književna prikaza i knjigu autobiografije. Takođe je prevela (i dalje aktivno prevodi) dela važnih pisaca i pesnika koji su pisali na srpsko-hrvatskom posle drugog svetskog rata. Između ostalog prevela je dela Ive Andrića, Danila Kiša, Aleksandra Tišme, Davida Albaharija, Filipa Davida, Milorada Pavića, Dubravke Ugrešić, Vaska Pope, Ivana Lalića i mnoge druge, uključujući mnoga pojedinačna književna dela iz bivših jugoslovenskih republika, poezija, proza i književni prikazi, koji su objavljeni na različitim književnim pozornicama.

Ono što je izuzetno u prevodu „Smiraja dana“ je veza koja se stvara između jevrejskog i izraelskog identiteta, a još više između bogate i raznolike kulturne baštine koju Kuićeva oživljava. Kao što sama književnica piše koristeći kombinacije jezika u raznim kontekstima – društvenom, starosnom, situacionom, tako i prevodilac upotrebljava niz izraza iz savremenog izraelskog života, kao na primer „mangal“ (roštilj), „mastul“ (opijen), uz lingvističke izume kao „mecumahat“ (izrasla iz) i „mitraštim“ (od naslednih) i mnoge druge. Ovakvi prelazi se vrlo jednostavno i lako uklapaju u jezičku bujicu napisanog materijala i verno ilustruju kaleidoskopsku prepisku Kuićeve sa raznovrsnim delovima kulture i savremenosti: od dubokog i detaljnog razgovora o muzici ka lakom razgovoru o vrstima vina, od ozbiljne političke debate ka laganom ogovaranju bliskih prijatelja, kolega, muzičara, glumaca i ostalih likova koji im se pojavljuju u životu. Tako se postepeno ujedinjuju delovi u obimnu literaturu o periodu prosperiteta pod vlašću Tita, ne samo po obimu i količini, već kao deo fenomena kakav ne postoji u svetskoj lliteraturi, u kojoj postoje priznati i poznati jevrejski autori, ali čija je publika opšta populacija, a ne samo jevrejska.

Primer za to možemo naći u knjizi, (taj primer je mene lično posebno ushitio kao člana porodice koja je živela u Turskoj u kući gde se govori Ladino - ono što mi zovemo Judeo Spaniol, špansko jevrejski ili španjolski - i čiji se život odvijao u stalno promenljivoj i nepostojanoj atmosferi, u senci postojane migracije), to je opis muzičkog događaja, delo autorke, sa temom o progonu iz Španije, u kome dobar deo zauzimaju Jevreji iz Sarajeva (str.401).

„Narodni Muzej bio je prepun ljudi svih starosnih doba. Tri stotine ljudi, šapće neko Veri. Korpe sa cvećem, novinari, televizija, fotografi sve se tu nalazi. Izdavač i govornici su spremni za govore, glumice su spremne za svoje tačke, i Branka je spremna da otpeva omiljenu Verinu pesmu svojim toplim meco-sopranom: „Tu madre kuando te parjo“ (Kada te je majka rodila). Vera tiho i mirno sedi, prisutna, svesna da u dubini duše jedva čeka da se sve što pre završi. [...] Suprotno tome Branka uspeva da verno prenese tužnu melodiju, punu čežnje za sefardskom romansom iz drevnih dana, na biserno španskom jeziku, i njen glas prenosi publiku u davnu prošlost u vreme Španije 1492. godine, ka epicentru sloma izbeglica iz Španije, a odande u sumorne dane Srbije 1992. godine. Slušajući njenu pesmu, mnogi iz publike zaplaču.“

Vera Korać i njen prefinjeni stil života, ljubav prema svojoj porodici – je glavni lik knjige. Kao i Kuićeva, i ona se bavi pisanjem i dokumentiranjem događaja iz svog života onako kako se događaju. Na pitanje u jednom od intervjua – „Kako se rodio Vaš prvi roman?“ – ona odgovara: „Slušajući sećanja, priče koje sam čula od majke“, i kada novinarka koja intervjiše pokušava da proveri da li opisuje dogažaje „pod balkanskim nebom“ , i uopšte kakvo značenje ima Balkan za nju, ona objašnjava i rezimira: „Ja biram da osetim Balkan kao mesto izuzetnog obilja, kao mesto susreta – a ne kao mesto sudara između različitih kultura i vera, različitog pravopisa i diferenciranih jezika. Ja sam ubedjena da u većini zemalja na svetu postoje nedostaci, ali ponekad, retko doduše, zemlja može biti blagoslovljena mešavinom tako bogatim tradicijama koji su se skupili na tako malom prostoru, a Sarajevo za mene predstavlja središte srca Balkana.“

Kao što čitatelj ne oseća razdvojenost između pisca i njegovog lika (u romanu), tako nije moguće osetiti podvojenost između Kuićeve i njene prevoditeljke - njenog prilaza, toplog i punog ljubavi prema svakom liku, svakom događaju, svakom deliću života koji se prepliću i sastavljaju pred njom. Opisi svog ljubavnog života, iskrenost i potpuna otvorenost prema bolestima lik-pisac, njen izgled, nervoza i sekiracija oko trenutne političke situacije koja se samo pogoršava, gubitak porodice, sve je to verno preneto čitaocu, naoko bez uplitanja prevodioca, tako da daju osećaj da je roman izvorno napisan na hebrejskom jeziku.

Ono što je naročito dirljivo u prevodu je, osim što po što povezuje dva jezika vrlo daleka jedan od drugog, on objedinjava dve kulture čije karakteristike i nisu toliko daleko jedni od drugih: kao i Srbija – Izrael je pod uticajem mešavine kultura, jezika, hrane; u savremenom hebrejskom jeziku, naročito svakodnevnom govornom jeziku, često se upotrebjavaju reči „kao“ ili „slično“ osobito među populacijom koja je orijentisana na imitiranje realne ili imaginarne stvarnosti: lepotu jednog od svojih obožavalaca ona poredi sa američkim filmskim glumcem Džordžom Pepardom (str.68):

Ivan, velika Verina ljubav u poznijim godinama njenog života, obraća joj se po nadimku „Moja draga damo“ (My fair lady), reč „Amerika“ se spominje bar 99 puta u knjizi, u ambivalentnom izrazu da se „prisvoji“ malo od velikog sveta, ali takođe i kao objekt kritike o njegovom povremeno čudnom ponašanju. Takođe razgovori između Vere i Ivana podsećaju na lokalne izraelske razgovore, pune samokritike i nezadovoljstva:

„U pravu si. Ceo svet je jedna velika klanica! A mi ne pripadamo nikome i nigde: u očima Zapada mi smo suviše istočni, u očima Istoka – suviše zapadni. Na putu svima, kao kuća izgrađena na sred staze... Da! Ali onda hajde da popijemo nešto u to ime!“

David Albahari, pisac
recenzija za Miris kiše na Balkanu, Beograd, 1986.

Roman Miris kiše na Balkanu predstavlja sasvim zrelo delo autora koji, koliko je nama poznato, do sada nije ništa objavio. U prvim delima pisci se najčešće bave užim, kamernijim, intimnim temama, a ako se odluče za krupniji zahvat u savremenu ili istorijsku građu, obično ne uspevaju da pronađu pravu formu za svoje početničko pripovedačko umeće. U svom prvom delu Gordana Kuić se usudila da se uhvati u koštac sa jednom izuzetnom temom koja u našoj literaturi nije obrađivana – s raspadom tradicionalne jevrejske kulture u Jugoslaviji u periodu između dva rata – ali je pravilno procenila svoje spisateljske mogućnosti i pronašla formu u kojoj je mogla uspešno da se izrazi. Kratki fragmenti zasnovani uglavnom na dijalozima, i dopunjeni stranicama dnevnika i odlomcima iz prepiske, omogućili su joj da svoju sliku prikaže objektivno, okom nepristrasne kamere. Čini nam se da to bio jedini pravi način, i da Gordana Kuić najubedljivije govori tamo gde na izgled “ne govori”.

Priča ovog romana u osnovi je jednostavna (kakve treba da budu sve dobre priče). U središtu zbivanja nalazi se jedna jevrejska porodica sefardskog porekla iz Sarajeva. Unutrašnji raspad te porodice, gubljenje tradicije i potiranje vekovnih običaja, podudaraju se sa prelomima na tlu današnje Jugoslavije. Prvi svetski rat začet u Sarajevu, označava tako početak kraja jednog načina života (jevrejska zajednica u Sarajeva bila je izuzetno zatvorena; beogradski Jevreji su već krajem XIX veka bili potpuno otvoreni prema srpskoj sredini), ali i otvaranje brojnih novih mogućnosti za mlade generacije spremne da promene dotadašnje porodične norme. U jednostavnoj pravolinijskoj priči ovog romana, Gordana Kuić prati kretanje pojedinih članova ove jevrejske porodice. Izlazak iz Sarajeva, društvena emancipacija, čine da se povest porodice širi. Pred nama promiču scene iz društvenog i kulturnog života Beograda, Zagreba i Sarajeva. Emancipacija Jevreja kao da se podudara sa emancipacijom ideje o jugoslovenstvu koju u sebi nosi jedan od glavnih junaka. U isto vreme tradicionalna sefardska zajednica u Sarajevu neumitno se približava svome kraju. Smrt majke, stuba porodice, nagoveštava konačan raspad, a Drugi svetski rat, koji dolazi svom silinom, kao da predstavlja neku vrstu kazne za nastojanja jednog naroda da se što više približi drugima. Tako Gordana Kuić uspeva da zabeleži trenutak kada asimilacija postaje potreba, kada strah od pravog identiteta zahteva potpun preobražaj ličnosti. Na kraju rata Blanka iz romana postaće samo i jedino Branka (kao što je Vajs postao Belić, Štern - Zvezdić, a mnoge Buene - Bojane). Ne opisujući direktno, dajući tek senaste naznake, Gordana Kuić iznosi u ovoj knjizi dvostruku tragediju jevrejske zajednice u našoj (i svakoj drugoj) zemlji: onu vanjsku, fizičku koja je dobro poznata, i onu unutrašnju, manje poznatu, u kojoj je na žrtvu morala da se prinese čistota identiteta.

Naravno, značenja i poruke ovog opsežnog štiva ne iscrpljuju se samo u tome. Dok prati žustra kretanja porodice Salom, kretanja koja se pretvaraju u simbol dugotrajnog lutanja i izgnanstva jevrejskog naroda, Gordana Kuić ocrtava i život šire jugoslovenske zajednice. Sudbine njenih junaka navode je da najviše pažnje posveti pozorišnom i književnom krugu u Beogradu, ali preko njenih stranica promiču i predstavnici mnogih drugih društvenih slojeva. Zajednički je osećaj da gotovo niko od njih nije svestan stvarnog istorijskog trenutka u kojem prebiva, tako da ih istorija u svom neumitnom kretanju ruši i ostavlja bez ikakvog orijentira. Istoriju u ovom romanu predstavljaju potpuno marginalne figure, ljudi koje istorija dotiče samo vrhovima prstiju, ali možda se upravo zato tragičnost zbivanja u njima jasnije vidi.

U nastojanju da prikaže sudbinu jedne jevrejske porodice s našeg tla, autor je u stvari otišao mnogo dalje: pokazao je da se od neminovnosti istorije ne može pobeći; naslikao je istoriju kao neman koja se u cikličnim periodima vraća, ali i kao suludog šaljivčinu koji je svakog časa spreman da promeni boju figurama s kojima se igra. Roman je i dokument o jednom svetu kojeg više nema – o sefardskoj jevrejskoj zajednici koja je uništena u Drugom svetskom ratu. Posebnu draž ove knjige predstavljaju stvarne ličnosti koje prepozajemo iza njihovih maski ili pak doista srećemo: Isak Samokovlija, Stanislav Vinaver, Laura Papo-Bohoreta (najznačajniji dramski pisac na ladinu, jeziku sefardskih Jevreja) i drugi. Miris kiše na Balkanu jeste značajan doprinos oskudnoj jevrejskoj književnosti kod nas, ali s obzirom da su prelomni trenuci u istoriji jevrejske zajednice u isto veme i prelomni trenuci za celu našu zemlju, da se njena istorija odslikava u tragičnoj istoriji jedne jevrejske porodice, onda ovaj roman prerasta uske granice takvog određenja i njegov značaj postaje znatno širi.

Simha Kabiljo, istoričar književnosti
1995. Gordana Kuić, Smiraj dana na Balkanu

Knjigom Smiraj dana na Balkanu Gordana Kuić okončava svoju romanesknu trilogiju, koju zajedno sa ovim delom čine prethodno objavljeni romani Miris kiše na Balkanu i Cvat lipe na Balkanu. Tako se zaokružuje jedna "balkanska" porodična hronika koja obuhvata gotovo ceo dvadeseti vek. To je u stvari saga o sopstvenoj porodici, mnogočlanoj jevrejskoj, sefardskoj porodici Salom, u razdoblju od Prvog svetskog rata, koji je prethodio stvaranju Kraljevine Jugoslavije, do početka ovog poslednjeg rata, koji je izazvao raspad Socijalističke republike Jugoslavije. Kao svaka porodična saga koja predstavlja veći broj likova iz različitih generacija, ova trilogija, istovremeno komponovana kao velika epska reka, donosi teme širih istorijskih zbivanja i društvenih kretanja.

Radnja romana Smiraj dana na Balkanu odvija se početkom devedesetih, obuhvatajući samo godinu dana koliko i traje fatalna ljubav između glavne junakinje, spisateljice Vere Korać, poslednjeg izdanka porodice Salom na Balkanu, i Ivana Domazeta, kompozitora i dirigenta iz Sarajeva. Ličnosti iz dva prethodna romana utkani su u novo romaneskno tkivo postupkom reminiscencije i retrospekcije.

Ovaj roman Gordane Kuić može da se čita na više planova koji su međusobno povezani i uslovljeni, pa se tek na njihovom preseku gradi celovita sktruktura romana i otvaraju sva njegova značenja.

Pre svega, roman Smiraj dana na Balkanu može se čitati kao pravi ljubavni roman, pažljivo psihološki iznijansiran, čija glavna tema – ljubav u bračnom trouglu – dobija dodatna značenja na fonu prethodnih Verinih ljubavi i paralelnih ljubavnih priča Verinih prijateljica.

Ovaj roman može se čitati i kao roman sa internacionalnom temom budući da je Verin profesionalni život (ona je organizator seminara koje drže poznati američki i bitanski lingvisti za profesore engleskog širom Jugoslavije) povezan sa brojnim putovanjima i galerijom likova naših i stranih intelektualaca. Njihovi susreti i razgovori svedoče o idejnim i kulturološkim razlikama, tačnije o sukobu dveju civilizacija: zapadne (anglo-američke) i istočne (balkansko-jugoslovenske).

Smiraj dana na Balkanu može da se čita i kao društveno-istorijski roman o aktuelnim zbivanjima u Jugoslaviji početkom devedesetih, koja nagoveštavaju tragičan dolazak novog rata. U tom smislu, kulminacionu tačku u fabuli romana predstavlja okupljanje svih romanesknih likova na jednom mestu u jednom danu: na velikom slavlju povodom premjere baleta Miris kiše na Balkanu, koji je zasnovan na istoimenom romanu glavne junakinje i izveden u Sarajevu 1991. godine. Tokom noći izbija žestok sukob i sveopšta tuča. U humoristično-satiričnom tonu, luksuzni restoran slavlja pretvara se u "balkansku krčmu" razdora.

Osnovni lajtmotiv romana sadržan u sintagmi "smiraj dana" koji je pre svega trebalo da označi ličnu ostvarenost i emotivnu ispunjenost glavne junakinje, a u širem društvenom kontekstu priod mira i spokoja, menja postupno svoj smisao, dobija sve tamnije tonove, da bi na kraju označio dolazak mraka, rata i smrti. Neuspeh velike sudbinske ljubavi glavne junakinje simbolično se okončava njenom smrću koju izaziva eksplozija bombe kašikare nemarno bačene ispred njene rodne kuće u Beogradu.

Mada u jezičko-stilskom smislu pisan lako i zanimljivo, a u svom osnovnom žanrovskom određenju predstavlja ljubavnu ispovest, ovaj roman međutim zaslužuje ozbiljno kritičko vrednovanje, jer u širem smislu donosi sliku jednog podneblja sa svim protivrečnostima i sukobima između individualnog i kolektivnog, između ličnog i istorijskog.

Vasa Pavković, književni kritičar, urednik i pisac Iz recenzije BALADA O BOHORETI, časopis Bestseler. Balada o Bohoreti završni je akord u sedmotomnom romanesknom tkanju Gordane Kuić. Tim uzbudljivim romanom završava se njena povest o istoriji Sefarda, osmotrena kroz porodičnu priču, ali i kroz istorijski tok započet progonom Jevreja iz Španije, a okončan, posle mnoštva složenih i tragičnih, uzbudljivih obrta, za pisaćim stolom spisateljice u današnjem Beogradu.

Baladu o Bohoreti su načinili znanje i uspomene.

Holokaust u XX veku, raspad mnogočlane porodice bio je inicijalna kapisla za imaginaciju Gordane Kuić, a priče njene tetke Bohorete, polazište za prve i potonje priče. Tako i kraj ciklusa pripada njenoj životnoj sudbini.

Gordana Kuić se u Baladi o Bohoreti uspešno služi strategijom tzv "pronađenog rukopisa", odnosno dnevničkih beleški glavne junakinje na ladino jeziku, čijim se prevodom čitaocu predočava sirotinjski život porodice Levi u Stambolu, prinudni povratak u Sarajevo i konačno emotivni finale glavne junakinje u Parizu. Bohoretin dnevnik omogućava nam da pratimo njen život i život njene porodice, ali da i iznutra sledimo dugogodišnju, strasnu prepisku sa španskim pesnikom, kompozitorom i intelektualcem Manuelom Manrikeom de Larom. Spajajući žanrovske karakteristike porodičnog romana sa diskretnim ljubavnim romanom, objedinjavajući ih razmišljanjima glavne junakinje os smislu života, ljubavi, pisanja... Gordana Kuić je napsiala izuzetan roman, koji sa ove epiloške tačke osvetljava novim svetlom njene prethodne romane, sudbinu Bohorete i njene porodice, sefardskih Jevreja, ali i svih nas na Balkanu.

Prateći Bohoretin intelektualni uspon, njenu žensku emancipaciju, Gordana Kuić će u epilogu osveliti njen istinski, realni istorijski lik i značaj, sameravajući tako i odnos maštovitosti i dokumentarnosti, ispovesti i palimpsesta.

Pronašavši ne samo odgovarajuću dnevničko-epistolarnu formu za plasiranje velike biografske priče, nego i optimalni kultivisano distancirani ton, Gordana Kuić je u romanu, koji joj je, verovatno, lično najviše značio, napisala izvanredno štivo, dragocen roman koji će biti čitan dok bude našeg jezika.